Στην ομορφιά
και τα λάθη

Ενα "άσπρο-και-μαύρο" μυθιστόρημα με ενδιάμεσες αποχρώσεις, πολυδιάστατο και πνευματώδες έως πολύ αστείο κάποιες φορές είναι το "Στην ομορφιά που χάνεται" (Ψυχογιός, 2007 - σε μετάφραση της Μπελίκας Κουμπαρέλη). Πρόκειται για το τρίτο βιβλίο της Zadie Smith όπου η Βρετανίδα συγγραφέας παρατηρεί και καταγράφει με πολύ προσοχή και οξυδέρκεια την πορεία δύο οικογενειών με ό,τι προεκτάσεις αυτή περιέχει. Και περιέχει πάμπολλες.

Στο επίκεντρο του μυθιστορήματος  είναι η αντιπαλότητα μεταξύ των δύο αυτών οικογενειών. Από την μια, οι φιλελεύθεροι κι άθεοι Μπέλσι. Ο λευκός Άγγλος Χάουαρντ διδάσκει στο φημισμένο πανεπιστήμιο του Ουέλινγκτον, μία φανταστική πόλη έξω από τη Βοστώνη των ΗΠΑ. Ο Τζερόμ, ο μεγαλύτερος γιος ασπάζεται τον χριστιανισμό προς μεγάλη αποδοκιμασία του πατέρα του, η Ζόρα αποτελεί πρότυπο φοιτήτριας κι ακολουθεί τα χνάρια του πατέρα της στο πανεπιστήμιο ενώ ο βενιαμίν της οικογένειας, ο έφηβος Λίβαϊ προσπαθεί να αποκτήσει μια εντελώς δική του προσωπικότητα, πιο αυθεντική και πιο κοντά στο χρώμα του δέρματός του  υιοθετώντας το στυλ "του δρόμου" και των ράπερς. Ανάμεσά τους η Κίκι, η τζαμαϊκανής καταγωγής και μαύρου χρώματος μητέρα τους, προσπαθεί να διατηρήσει τις ισορροπίες και να σώσει τον γάμο της  από το ξέσπασμα της δεύτερης εφηβείας του Χάουαρντ. 

Απ' την άλλη, η επίσης διαφυλετική οικογένεια των Κιπς είναι το πρότυπο του συντηρητισμού. Με καταγωγή το εξωτικό Τρινιντάντ ο μαύρος Άγγλος Μόντι Κιπς διδάσκει σε βρετανικό πανεπιστήμιο ενώ η λευκή γυναίκα του Σαρλίν μεγαλώνει τα δύο τους παιδιά  -τον Μίκαελ και την Βικτόρια- σύμφωνα με τις χριστιανικές αρχές και τα αντίστοιχα ιδεώδη.  Εκτός, όμως, από τις αντιλήψεις τους περί ηθικής, η αντιπαλότητα των δύο οικογενειών έχει τις ρίζες της στο γεγονός ότι και ο Χάουαρντ και ο Μόντι είναι ιστορικοί της Τέχνης με την ίδια ειδικότητα: τον Ρέμπραντ. Ο Χάουαρντ εδώ και χρόνια προσπαθεί να ολοκληρώσει ένα βιβλίο σχετικά με το έργο του ενώ ο Μόντι, πιο "δραστήριος", αρθρογραφεί συχνά  ασκώντας δριμύτατη κριτική στα άρθρα του Χάουαρντ. Οι πορείες των δύο ανδρών (και των οικογενειών τους, βεβαίως) θα συναντηθούν αναπόδραστα όταν ο Μόντι καλείται να διδάξει την επόμενη χρονιά στο Ουέλινγκτον. Έχει προηγηθεί η σύντομη ερωτική ιστορία που είχε ο Τζερόμ με την κόρη του Κιπς, Βικτόρια - στις καλοκαιρικές του διακοπές στο Λονδίνο, ο νεαρός εργάστηκε για τον καθηγητή Κιπς και φιλοξενήθηκε από την οικογένειά του.

Με την άφιξη των Κιπς στο Ουέλινγκτον, η Κίκι θα γνωριστεί με την Καρλίν κι ανάμεσά τους θα δημιουργηθεί μια σύντομη μα ζεστή, ειλικρινής φιλία - αυτό είναι το πιο  στέρεο στοιχείο του μυθιστορήματος. Πέρα από αυτό, ο κόσμος γυρίζει με τον δικό του ρυθμό και ο καθένας με τις δικές του έγνοιες αδιαφορώντας για τους υπόλοιπους. Τα παιδιά και των δύο οικογενειών θα "παρεκκλίνουν" από τις επιθυμίες των γονιών τους με την Βικτόρια να ανιχνεύει τον εαυτό της με τον πιο άγριο τρόπο. Ο Καρλ, ένας νεαρός της εργατικής τάξης που θα γνωρίσει ο Λίβαϊ σ' ένα υπαίθριο κονσέρτο, θα γίνει δεκτός στο πανεπιστήμιο ως ταλέντο, στη συνέχεια θα προσληφθεί ως υπεύθυνος της μουσικής βιβλιοθήκης του πανεπιστημίου για να εξαφανιστεί στο τέλος καθώς δεν μπορεί να κατανοήσει τις επιταγές  ενός άλλου τρόπου ζωής και της προσδοκίες της Ζόρα. Η Κλερ, φίλη των Μπέλσι κι ερωμένη για ένα διάστημα του Χάουαρντ, δεν καταφέρνει να σταματήσει να υπονομεύει τον εαυτό της και ο Ερσίνσκι, συνάδελφος της Κλερ και του Χάουαρντ, δίνει μαθήματα "άνετης" συμπεριφοράς. Ο πατέρας του Χάουαρντ δυσκολεύεται να αποδεχτεί τον γιο του με την καινούργια του ταυτότητα και τον βλέπει ακόμη σαν μικρό παιδί και ο Χάουαρντ, έρμαιο λες τoυ ακαδημαϊσμού και των ορμών του, που όπως φαίνεται "αυτονομούνται",  κοιμάται με γυναίκες πέραν πάσης λογικής υποψίας.

Με όλα τα πιο πάνω, θα νομίζετε πως πρόκειται για ένα βιβλίο "αργό" και "βαρύ". Συμβαίνει όμως το ακριβώς αντίθετο - είναι ένα μυθιστόρημα ανοιχτό, πανέξυπνο κι απολαυστικό, όπως ακριβώς και η γλώσσα του.  Ο ρεαλισμός της Ζέιντι είναι πραγματικός κι άμεσος αν και στις πρώτες σελίδες του είναι αμήχανος. Ομολογώ πως στην αρχή νόμιζα πως διάβαζα μια αμερικανιά, ένα βιβλίο-μεταγραφή sit-com επεισοδίων κι αυτό είναι ένα από τα μείον του μυθιστορήματος. Μην σας ξεγελάσει όμως αυτό. Το βιβλίο εξελίσσεται σε μια βαθιά ψυχογράφιση του κοινωνικού ψυχισμού και της πραγματικότητας της αμερικανικής (κυρίως) κοινωνίας - η σύγκρουση  λευκών με τους μαύρους, της ανώτερης μεσαίας αστικής τάξης με την εργατική και τους πλανόδιους μετανάστες, η κουλτούρα ως τρόπος ζωής έναντι της πρακτικότητας που απαιτεί η συμβίωση. Το "Στην Ομορφιά..." είναι γεμάτο ανθρώπους και οι σχέσεις τους περιγράφονται πληθωρικές, δυνατές και δηκτικές - θα μπορούσα να γράψω πολλά ακόμη γι' αυτό και για τις ανατροπές που περιέχει αλλά η ανάρτηση είναι ήδη μεγάλη και δεν νομίζω ότι θα το αντέξετε. Εκτός από το ενδο-οικογενειακό περιβάλλον, η συγγραφέας δίνει μια πολύ καλή εικόνα και του πανεπιστημιακού κατεστημένου: η ιεραρχία των καθηγητών, οι σχέσεις μεταξύ τους που ποικίλλουν από τις τυπικές έως τις ερωτικές, η συμπεριφορά τους προς τους φοιτητές και η σύνδεσή τους με την ευρύτερη κοινωνία - ένα μίνι campus novel ενσωματωμένο σ' ένα μυθιστόρημα που συνταιριάζει τις φιλοδοξίες και την αποτυχία, την συντροφικότητα και την απιστία, τη φιλία, τη διάρκεια, τη δίψα για μάθηση, τον πόθο και τον αγώνα για αποδοχή.

Ωστόσο, ο τίτλος του βιβλίου με γέμισε απορία. Προέρχεται από το δοκίμιο της Ελέιν Σκέρυ "On Beauty and Being Just" μα, σε τούτο το μυθιστόρημα που ακριβώς αναφέρεται; Προσπάθησα να το συνδέσω με το Χάουαρντς Εντ του Ε.Μ.Φόρστερ, του οποίου η Ζέιντι Σμιθ παραδέχεται πως είναι μια ελεύθερη μεταγραφή του στο σήμερα, αλλά δεν μπόρεσα να βρω κάποια συγκεκριμένη σύνδεση. Όσο σκεφτόμουν, οι συνδέσεις που προέκυπταν ήταν πολλές και διάφορες. Μπορεί  λοιπόν, είπα, να αφορά στην ομορφιά της Τέχνης, ή την ομορφιά στην τέχνη, στον Ρέμπραντ και στις θεωρείες του. Ή στην εξωτική ομορφιά της τόσο γήινης Κίκι που μεταβάλλεται με τον χρόνο. Ή, στην νεανική ομορφιά της Ζόρα που βασανίζεται για -και βασανίζει- την εμφάνισή της. Ή στην αίσθηση της υπέρβασης του Τζερόμ για την θρησκεία που επέλεξε αφήνοντας πίσω του την απογοήτευση από την σχέση του με την Βικτόρια. Ή εκείνη  του Λιβάϊ που μάχεται με ισχυρή αφέλεια για το δίκιο των αδικημένων στην Αϊτή φθάνοντας μέχρι την κλοπή. 

Η συγγραφέας βέβαια, είναι σαφής: λέει πως ο τίτλος δεν έχει κάποια συγκεκριμένη ερμηνεία - απλώς της φάνηκε αναπόφευκτος. Δεδομένου όμως ότι η Σμιθ, στα προηγούμενα βιβλία της, ασχολείται με την οικογένεια ως συλλογική οντότητα, μία μίνι κοινωνία που δεν είναι πάντοτε υγιής, ο τίτλος φαίνεται να αφορά περισσότερο στην ομορφιά των ανθρώπινων σχέσεων όπως αναπτύσσονται μέσα σε μια οικογένεια και γύρω από αυτήν:  "Χρειάζεται πολλή διπλωματία για να ζήσεις σε μια οικογένεια.... Ο καθένας λέει συνεχώς πως αγαπάει τον άλλο, αλλά υπάρχουν όλα τα είδη αγωνίας και φθόνου και πίεση κάτω από την επιφάνεια." Γι' αυτό ένα μέρος του εαυτού της, όπως ομολογεί, αντιστέκεται στην ιδέα της απόλυτης "ορθότητας" σε ότι αφορά στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Και μου αρέσει, ξέρετε, ιδιαίτερα που ο τίτλος τελικά μπορεί  να περιλαμβάνει και την ομορφιά των λαθών γιατί  "...πως αλλιώς θα βρούμε το βάθος του χαρακτήρα και της ψυχής;"

Σημειώσεις: 1) Η φωτογραφία εικονίζει ένα πάπλωμα κι ανήκει στην συλλογή του Μουσείου V&A Museum [εκτέθηκε (νομίζω) σε παλαιότερη έκθεσή του με τίτλο Quilts:1700 - 2010.] Kατασκευάστηκε κάπου ανάμεσα στο 1851 και στο 1900 κι έχει γίνει με συρραφή κομματιών πάνω σε υφασμάτινο καμβά. Οι δύο σιλουέτες στα αριστερά και δεξιά του κεντρικού μοτίβου βασίζονται στο γλυπτό του Hiram Powers "Η Ελληνίδα Σκλάβα" (1864) το οποίο απεικονίζει την σύλληψη ενός κοριτσιού στην διάρκεια του πολέμου του 1821 στην Ελλάδα  και την έκθεσή του προς πώληση.  Μετά την παρουσίαση του γλυπτού στην Μεγάλη Έκθεση του 1851, έγινε ένα από τις πιο αναγνωρίσιμες φιγούρες του δεύτερου μισού του 19ου αι. Τα αντίγραφά του σε μινιατούρες ήταν επίσης δημοφιλή και πιθανώς να είναι η πηγή έμπνευσης του παπλώματος. 2) Η υδατογραφία απεικονίζει τη γνωστή ρήση του Ε.Μ.Φόρστερ. Είναι έργο του Τομ Φίλλιπς στον οποίο ο ίδιος ο Φόρστερ απένειμε το Βραβείο Τέχνης του σχολείου του, το 1954. 3)Το καινούργιο, τέταρτο, μυθιστόρημα της Zadie Smith μόλις κυκλοφόρησε στην Βρετανία κι έχει τον τίτλο "NW" - στις αναγνώσεις μου προσεχώς.